Bieb Utrecht, herbezinning en herbestemming
Blog - 15 april 2014Het lijkt erop dat de kogel door de kerk is: de nieuwe bibliotheek van Utrecht komt in het voormalige postkantoor aan het Neude. Althans dat zingt rond in de media. Terwijl de nieuwe bieb onderdeel was van het plan voor verbetering van het stationsgebied. Door de euforie rondom het prachtige postkantoor van J. Crouwel dat zomaar beschikbaar schijnt te zijn, wordt de stedenbouwkundige discussie niet meer gevoerd. Maar het plan voor de bibliotheek in het stationsgebied zal als een boemerang terugkomen als de bieb aan het Neude duurder blijkt uit te pakken.
Dat het postkantoor vrijkwam voor een nieuwe functie is geen verrassing. Dat de Neudeflat leegkomt evenmin. Het is misschien verrassend dat gemeenten zo overvallen worden door leegstand in binnensteden – hadden ze al die ontwikkelingen niet kunnen zien aankomen? Laten we wel wezen: het voormalige postkantoor is nu beschikbaar omdat vanwege de crisis in de retail het beoogde sjieke winkelcentrum aldaar van de baan is.
Versleten entree
Maar Utrecht werkt ook aan zijn stationsgebied en dat is hard nodig. De klontering van Hoog Catharijne, de oude stationshal tot en met de entree van de Jaarbeurs was echt versleten. Deed geen recht aan de pracht van de historische stad. Het station had geen gezicht. De openbare ruimte bood geen heldere, begrijpelijke structuur. Een deel van het maaiveld was een duistere no-go area geworden. Anderzijds was er een enorme economische motor in de vorm van het winkelcentrum, een grote reizigersmachine en een groot beurscomplex, zeldzaam goed gelegen tussen trein en auto-ontsluiting. Alle aanleiding dus voor een groots opgezet plan. En prima dat daarin naast commercie en logistiek ook cultuur ruim aandacht kreeg. Meeliftend met de financiële mogelijkheden van het gebied kon er ook een nieuw concertgebouw af, waarin Hertzberger’s schitterende muziekzaak is geïncorporeerd. En dan ook nog een fantastische nieuwe bibliotheek, omgeven door aanvullende culturele functies en opgetopt met studentenwoningen. Een cultureel cluster vlakbij het centraal station, dat eigenlijk het centrale station van Nederland is. Gloednieuw, toparchitectuur, vlakbij het station. Het kan niet mooier… wie daar tegen was had zeker niet het beste met Utrecht voor….
Herbezinning
Maar er kwam zand in de machine. Door de economische crisis kwamen kostbare projecten onder een vergrootglas te liggen. Werden nieuwe afwegingen gemaakt waar de gemeente wel of geen geld aan moet besteden. Bizarre ontknoping van politiek steekspel? Kanteling van de publieke opinie? Nieuwe ronde nieuwe kansen? Tijd voor herbezinning – never waste a good crisis. Het ging uiteindelijk over geld, maar de consequenties voor de stad zijn groot. Tegenstanders van het plan kwamen snel met alternatieven. Met argumenten van financiële en emotionele aard. En pas in tweede instantie met kwalitatieve en stedenbouwkundige redeneringen.
Is het plan voor het Utrechts stationsgebied iets uit een andere tijd, een tijd die nooit meer terugkomt? En is dat een reden om dat plan opnieuw te bekijken en te durven aanpassen? Wat komt er dan voor in de plaats – hoe sluit het, programmatisch en ruimtelijk, aan op de stad en het al uitgevoerde deel?
En de binnenstad? Was er in de tijd dat alles kon ook goed nagedacht over de nieuwe invulling van al die leegkomende panden? Zou het historische centrum cultureel leeggezogen worden? Zou dat allemaal ‘vanzelf’ weer opgevuld worden? Ontstaat er niet per ongeluk een nieuw centrum van Utrecht waar het allemaal gebeurt, en een oud centrum dat aan zijn lot wordt overgelaten?
Vitaliteit binnensteden zonder retail
Herbezinning betekent niet: nu de kruitdampen van de strijd zijn opgetrokken de kans waarnemen om een groot plan, de stationsomgeving, halverwege de uitvoering opeens links te laten liggen en een heel andere weg in te slaan. Ook niet: kijken of er nu, na verkiezingen misschien een constellatie is waarmee we de hele discussie achter ons kunnen laten en gewoon op de oude voet door kunnen.
Nu is in elk geval duidelijk dat dat oude centrum bijzondere aandacht verdient, in een tijd dat leegstand problematisch aan het worden is. De vraag hoe de historische centra van onze steden hun vitaliteit kunnen behouden als die niet meer grotendeels door winkels kan worden gedragen is urgent. Voor het voormalige postkantoor was een plan, een ontwerp dat voorzag in een leuk winkelgebouw met horeca – het gaat blijkbaar niet door (leve de crisis?). Dit betrekkelijk forse gebouw dat destijds een inbreuk maakte op het historische weefsel is door de Utrechters in het hart gesloten. Met de naburige Neudeflat, van een vergelijkbaar kaliber, is dat alleen nog in de architectenwereld het geval. Voor beide gebouwen is het vinden van een nieuwe functie belangrijk voor de vitaliteit van dit deel van de stad.
Is het postkantoor als mogelijkheid voor de bieb toch eigenlijk een toevalstreffer? Is er werkelijk bekeken of een bibliotheek hier beter op zijn plek is dan op het Smakkelaarsveld? Of de bibliotheek van de 21e eeuw echt goed in dat historische gebouw past? Of zelfs in de Neudeflat – denk aan de boekentoren van Henry van der Velde in Gent)
Hoe beoordeel en vergelijk je nu kwalitatief de verschillende locaties, gebouwen en plannen voor de Utrechtse bibliotheek en alles wat daar aan vast zit? Inclusief de vraag wat er met die locaties en gebouwen gebeurt waar géén bibliotheek komt? Is Utrecht nou het meest gebaat bij dat gloednieuwe culturele cluster bij het nieuwe station of bij een meer over de binnenstad verspreid aanbod van cultuur. Dat gaat niet alleen over kosten. Ook over de kwaliteit en het functioneren van de stad.
Stedenbouw
Deze tekst is een pleidooi voor een beeldend stedenbouwkundig ontwerponderzoek – om het weefsel, de plekken, de functies inzichtelijk met elkaar in verband te brengen. Maak inzichtelijk wat er met de stad gebeurt als gevolg van een keuze. Zodat niet alleen in abstracte/financiële/emotionele termen wordt gediscussieerd, maar mensen zich er ook iets bij voor kunnen stellen. Maak het visueel, maak een tekening. Maak een stedenbouwkundig ontwerp.